Bardzo ważne w życiu człowieka, a przede wszystkim w życiu dziecka są potrzeby psychiczne. Zaspokajając potrzeby materialne jak: ubranie, wyżywienie i inne rodzice, myślą, że właściwie wywiązują się ze swoich obowiązków.
W zaspokajaniu potrzeb dziecka bardzo istotna jest rola dorosłych.
Do mechanizmów tworzenia się nowych potrzeb należy naśladowanie, odgrywa ono dużą rolę w wychowaniu. Dziecko uczestnicząc wielokrotnie z rodzicami w sprzątaniu powtarza pewne czynności i formy zachowania, które wytwarzają u niego podobne potrzeby. Rodzice mogą stworzyć odpowiednie warunki do kształtowania osobowości dziecka, do prawidłowego jego rozwoju. Aby to osiągnąć dorośli muszą nieustannie poznawać swoje dziecko, poznawać jego potrzeby, stale obserwować. Potrzeby człowieka dzielimy na: materialne, biologiczne, organiczne i psychiczne. Najczęściej przyjmuje się następujące rodzaje potrzeb psychicznych:
- potrzeba bezpieczeństwa
- potrzeba poznawcza
- potrzeba aktywności
- potrzeba samodzielności
- potrzeba kontaktu społecznego
- potrzeba akceptacji
- potrzeba posiadania
Potrzeba bezpieczeństwa
Klimat pogody i spokoju, życzliwości i poszanowania godności osobistej w rodzinie, to podstawowy warunek dla normalnego rozwoju psychicznego dziecka. Kłótnie, bijatyki, alkoholizm, separacje – wywołują u dzieci silne reakcje lękowe. Taki klimat domowy sprzyja powstawaniu nerwic u dzieci.
Poczucie bezpieczeństwa zależy też od samooceny. Niska samoocena powoduje rezygnację z osiągnięcia zamierzonego celu. Słowa akceptacji i uznania słyszane przez dziecko od najmłodszych lat stanowią czynnik ogromnie ważny dla kształtowania się stosunku dziecka do świata, do siebie samego (dla jego przyszłej samooceny), a także dla zaspokojenia jego potrzeby bezpieczeństwa. Aby samoocena dziecka była pozytywna musi ono przekonać się, że umie poradzić sobie w różnych sytuacjach, że potrafi – odpowiednio do wieku – przezwyciężać przeszkody i trudności. Musi więc mieć okazję do samodzielnego, odpowiedzialnego działania. Dlatego też nadmierna troska ze strony rodziców, otoczenia, nadopiekuńcza postawa wobec dziecka nie sprzyja wytworzeniu się dodatniej samooceny, ani wiary we własne możliwości. Nadopiekuńcza postawa dorosłych, wyręczanie dziecka, nie wdrażanie go do samodzielności powodują, że jest ono mniej sprawne i mniej zaradne od swoich rówieśników. Niektórzy rodzice przejawiają rygorystyczny stosunek do dziecka. Stawiają mu wymagania nadmiernie wysokie, przekraczające jego możliwości. Powoduje to stałe napięcie, postawy lękowe, zaburzające poczucie bezpieczeństwa np.: rodzice wymagają bardzo dobrych osiągnięć w szkole, a nie każde dziecko jednak stać na takie osiągnięcia.
Potrzeba poznawcza
W żadnym okresie życia człowieka potrzeba poznania świata, nie przejawia się w sposób tak żywy jak we wczesnym dzieciństwie. Małe dziecko pragnie zobaczyć, usłyszeć, dotknąć, polizać, sprawdzić co jest w środku. W związku z tym częstokroć naraża się na przykre i bolesne przeżycia parzy się, kaleczy, spada. Te nieprzyjemne doświadczenia tylko na krótko powstrzymują jego aktywność poznawczą. Małe dzieci zadają dorosłym niezliczone pytania, czasem zabawne, czasem zadziwiające wnikliwością. Zadaniem dorosłych jest umożliwienie dziecku zaspokojenia potrzeby poznawczej, ułatwienie poznania świata. Konieczne jest stawianie dziecka w nowych sytuacjach: zabieranie na wycieczki, wysyłanie do sklepu, do przyjaciół.
Osoby dorosłe, które dziecko kocha i którym ufa rozmawiają z nim, skłaniają je do opowiadania o tym co widziało, czego się nauczyło. Taka rozmowa ma ogromne znaczenie dla utrzymania bliskiego kontaktu, więzi emocjonalnych między dzieckiem i rodzicami, a także dla rozwoju intelektualnego dziecka, dla zaspokojenia jego potrzeby poznawczej w sposób najbardziej dla niego korzystny. Niestety niektórzy rodzice, zmęczeni pracą zawodową, kontaktami z ludźmi, obarczeni wieloma obowiązkami, nie zawsze są skłonni poświęcić czas na obcowanie z dzieckiem. Dziecko poznaje rzeczywistość także przez działanie, przez bezpośredni udział w życiu rodziny i pomoc w sprzątaniu, przygotowanie posiłków, trosce o odzież i innych czynnościach.
Potrzeba aktywności
Każde zdrowe, normalnie rozwijające się dziecko cechuje aktywność, ruchliwość. Potrzebę aktywności dziecko zaspokaja w zabawie. Zabawy podejmuje z własnej chęci. U dziecka aktywność jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju. Wykonując różnorodne czynności dziecko ćwiczy swoje narządy ruchu, swoją zdolność spostrzegania i myślenia, gromadzi doświadczenia, uczy się. Zapewniając warunki do zabawy, do realizacji zainteresowań i zamiłowań zapewniamy dzieciom w wieku przedszkolnymi zaspokojenie potrzeby aktywności. Dziecko musi mieć miejsce do zabawy i nauki. Nie trzeba się bać, że dziecko naśmieci, zepsuje, zburzy idealny porządek. Należy kupować dzieciom odpowiednie narzędzia i materiały np.: do majsterkowania, różne zabawki – dostosowane do wieku dziecka, a także ciekawe książki. W zabawach i działalności dziecka powinni uczestniczyć dorośli. Powinni pomagać, pokazywać różnorodne czynności, objaśniać. Oczywiście nie należy wyręczać dziecka np.: nie odrabiać lekcji za dziecko. Praca, pomoc dorosłym sprawia dziecku ogromną satysfakcję, czuje się dumne, że podało, przyniosło, posprzątało, usłużyło. Możliwości dziecka rozszerzają się, dziecko staje się coraz silniejsze, sprawniejsze, coraz bardziej samodzielne. Równocześnie zaś, ponieważ zaczyna działać na rzecz innych, czuje się potrzebne, akceptowane.
Dziecko powinno być jak najwcześniej wdrożone do podejmowania wysiłku celowego, do aktywności pożytecznej, zorganizowanej, ukierunkowanej. Aby umiało zaspokoić potrzeby własne, umiało działać bezinteresownie, aby miało radość z samego działania.
Potrzeba samodzielności
Już małe dziecko woła „ ja sam”. Nieco starsze dziecko jest dumne , gdy wysyłamy je do kiosku po gazetę lub do sklepu po zakupy. Stopniowo rozszerza się zakres wykonywanych czynności i podejmowanych decyzji . Dziecko wybiera sobie ubranka, w szkole chce siedzieć z wybranym kolegą, pragnie dysponować swoim czasem wolnym. Przeważnie dzieci w wieku przedszkolnym napotykają niechęć dorosłych do zaspokajania potrzeby samodzielności. Dzieje się tak, dlatego, ponieważ dorosłym jest brak przeważnie cierpliwości, brak czasu. Wolą, więc sami zrobić coś za dziecko, szybciej i sprawniej .Nierzadko mamy i babcie są nadopiekuńcze i też hamują samodzielność dzieci, wyręczając je z różnych powodów. Stale wyręczane dziecko nie zaspokaja swojej potrzeby samodzielności.
Potrzeba ta nie tylko się nie rozwija, lecz ulega osłabieniu, ograniczeniu. Dziecko przywykłe w domu do nieustannego wyręczania, nie rozwija swojej potrzeby samodzielności i oczekiwać będzie pomocy, wyręki wszędzie, gdziekolwiek się znajdzie. Nie wyręczajmy nigdy dziecka w tym, co może ono wykonać samo.
Potrzeba kontaktu
Potrzebę kontaktu dziecko przejawia od najwcześniejszych chwil swojego życia. Najpierw jest to chęć przebywania z matką. Potrzeba kontaktu i przynależności zaspokojona jest, gdy dziecko jest kochane, otoczone przez rodziców troskliwą opieką. Jeśli natomiast rodzice nie potrafią zapewnić mu miłości, staje się lękliwe, niepewne i samo nie umie kochać. To najbliższe otoczenie kształtuje w nim takie uczucia jak: miłość ,współczucie, lecz także i takie jak: nienawiść, zazdrość, niechęć do ludzi. Dziecko potrzebuje kontaktów z osobami bliskimi i kontaktów przelotnych, powierzchownych z innymi ludźmi. Dla dziecka w wieku przedszkolnym rówieśnicy są przede wszystkim towarzyszami zabaw, kolegami. U dzieci w tym wieku występuje jeszcze duża potrzeba bliskiego kontaktu z dorosłymi, matką, ojcem, panią w przedszkolu. W późniejszym wieku dziecko stopniowo, coraz więcej czasu spędza poza domem, w szkole, z rówieśnikami. Rodzice powinni zrozumieć to, że ich kontakt z dzieckiem rozluźnia się. W drugiej, w trzeciej klasie dziecku znacznie mniej zależy na kontakcie z dorosłymi, nie potrzebują tyle serdeczności. Najchętniej przebywają w grupie rówieśników. Rodzice powinni to zrozumieć i uszanować. Aby dziecko mogło zaspokoić potrzebę kontaktu z rówieśnikami, rodzice muszą mu pozwolić na to, by koledzy przychodzili do domu, by dziecko mogło ich odwiedzać.
Potrzeba przynależności ( akceptacji)
Z potrzebą kontaktu ściśle wiąże się potrzeba przynależności – stała więź uczuciowa z kimś, na kogo zawsze można liczyć, kogo na pewno się nie straci. Rodzina w najpełniejszy sposób zaspokaja tą potrzebę. Potrzeba przynależności do rodziców bardzo silnie występuje u małego dziecka. Rodzina nie jest jedyną grupą do której człowiek przynależy. W wieku przedszkolnym dzieci przejawiają już wyraźną potrzebę przynależności do grupy przedszkolnej , do ,,paczki koleżeńskiej’’.
Potrzeba posiadania
Nie tylko dorośli, ale i dzieci pragną mieć różne przedmioty dla samej przyjemności ich posiadania. Przedmioty te służą do zaspokajania różnych potrzeb biologicznych i psychicznych. Przez przedmioty, dzieci zaspokajają potrzebę uznania, potrzeby estetyczne, a także potrzebę posiadania. Potrzeby posiadania nie należy nadmiernie rozwijać, rozbudzać i umacniać. Nie uczyć posiadania dla samego posiadania. Uczyć natomiast rozsądnego użytkowania swoich rzeczy, właściwego stosunku do posiadanych przedmiotów, cieszyć się z posiadanych rzeczy, ale nie uczmy wychwalania się nimi. Chodzi o to, by dziecko nie mierzyło wartości człowieka na podstawie tego co posiada. Uczmy natomiast dzielenia się posiadanymi przedmiotami. Należy też uczyć dzieci gospodarować pieniędzmi, by bezmyślnie ich nie wydawały. Dziecko potrzebuje nie tylko poszanowania własności osobistej, ale i poszanowania jego praw.
Rodzice, którzy usuwają z drogi wszelkie przeszkody, rozwiązują za nie wszelkie trudności, zaspokajają wszystkie potrzeby – krzywdzą dziecko . Jeżeli rodzice postępują niekonsekwentnie, ulegają presji, to dzieci wykorzystują to i płaczą, krzyczą, awanturują się .
Niezaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka ma ogromnie ujemny wpływ na jego rozwój psychiczny i fizyczny.
Na podstawie bibliografii opracowała Elżbieta Czykier
Bibliografia:
Borecka- Biernat D . ,,Emocjonalno-rodzinne uwarunkowania agresji i nieśmiałości młodzieży’’- ,,Problemy Opiekuńczo- wychowawcze’’ 2000 nr 3
Filipczuk H.: Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży. Instytut Wydawniczy CRZZ. Warszawa 1980